بونسای در ادبیات به معنی کاشتن در سینی (A planting in a tray) است. انواع مختلف درختان و بوته ها را می توان به صورت مینیاتوری به کمک تکنیکهای بونسای که طی صدها سال توسعه یافتنه اند، پرورش داد. بونسای ها قادرند ا ز ۵۰ سال تا یکصد سال و حتی بیش از آن بقاء یابند و این بیشتر از طول عمر پدید آورندگان آنها است.
عبارت بونسای Bonsai از کلمه Bon به معنی گلدان، سینی یا ظرف و نیز کلمه Sai به معنی درخت، بوته و درختچه Shrub یا کاشتن گیاه Planting تشکیل شده است و ترجمه انگلیسی آن Potted Planting یا Tray tree خواهد شد ولیکن این معانی بیانگر اندازه، جنس گیاه یا محیط رشد (خارج یا درون خانه) آن نخواهد بود. لغت اصلی بونسای از لغت چینی Pen Tsai منشاء گرفته است. چنانکه در حال حاضر تعدادی مرکز ویژه بونسای در چین وجود داردکه Pen-Jing خوانده میشوند. هر مرکز روش خاصی را برای پرورش بونسای تبلیغ می نماید اما پرورش بونسای در ژاپن در هماهنگی بیشتری با طبیعت تحول یافته است بطوری که احساس آرامش بیشتری را تداعی می‌کند. قدیمی ترین بونسای ذکر شده در جهان در اشعار اواسط قرن چهاردهم میلادی آورده شده اما استفاده از بونسای در حدود سه قرن بعد عمومیت یافته است. بونسای های اولیه بیشتر توسط اشراف، روحانیون و اشخاص عالی رتبه استفاده می گردید ولی از قرن هفدهم، افراد عادی نیز آنها را در اختیار گرفتند. از زمانی که کشور ژاپن در سال ۱۸۶۸ پس از سه قرن انزوا، دروازه های خود را برروی کشورهای غربی گشود، بونسای بعنوان یک موضوع هنری مورد تحسین همگان قرار گرفت و مردم آنرا نه فقط بعنوان یک سرگرمی بلکه بعنوان یک حرفه هنری Artistic Pursuit مورد استقبال قرار دادند و به برپایی نمایشگاه های بزرگی از آن اقدام کرده و کتب آموزشی زیادی در ارتباط با تکنیک های پرورش بونسای منتشر نمودند.
بونسای در ایران
اطلاعات دقیقی در مورد زمان و چگونگی به وجود آمدن این درختچه های مینیاتوری زیبا در ایران موجود نیست، ولی در حال حاضر انواع مختلفی از این درختچه ها در کشور ما ایجاد میشود و مورد استقبال زیادی نیز قرار گرفته است.
از آنجا که پیراستنِ گیاه به صورتِ بونسای، شبیه سازیِ شکلِ درخت در اندازه کوچک‌تر است، فرهنگستان زبان فارسی برای واژه بُنسای برابرِ فارسیِ دارسان (همانندِ دار و درخت) را برگزیده است.
انواع بونسای
بونسای ها از نظر کلی به دو دسته بونسای های آپارتمانی(درونی) و بونسای های فضای آزاد(بیرونی) تقسیم میشوند.
بونسای های آپارتمانی(درونی):
بونسای هایی نظیر انواع فیکوس ها، جنسینگ، شفلرا، پاچیرا، آدونیوم، کاج مطبق، کراسولاها را می توانید در آپارتمان نگه دارید و نیاز ضروری ایی به هوای آزاد ندارن.
بونسای های فضای آزاد(بیرونی):
انواع بونسای های نارون، کاج های مختلف به جز کاج مطبق، انواع درختان میوه، بونسای افرا، انواع بونسای های شمشاد و خانواده آن در آپارتمان حتما خراب میشوند و باید در فضای آزاد نگهداری شود.
بونسای های بیرونی در فصل پاییز همانند درختان دیگر، برگ ریزی دارند این نشانه بیماری نیست و طبیعت این گیاهان است مثل نارون ها که در منازل زیاد هستند.پس در این فصل به جای اینکه دنبال علت بیماری ریزش برگ بونسای های بیرونی باشیم بهتراست آنها رو به محیط بیرون مثل تراس یا حیاط برده و اجازه بدهیم، سیر طبیعی خودشان را طی نمایند، اما چون آنها را مدتی در آپارتمان نگه داشته ایم و ممکن است سرمای یکدفعه ای گیاه را دچار مشکل کند بهتراست شب ها آنها را به داخل آپارتمان بیاوریم و روزها بیرون، تا زمانی که بونسای قوی شده و خودش بتواند از خودش مراقبت کند .
انواع سبک های بونسای
در طول سال ها سبک هایی برای طبقه بندی بن‌سایی ارائه شد که از اشکال طبیعی الهام گرفته شده است. اجرای هر سبک به خلاقیت هر شخص بستگی دارد.
1- سبک جارو(Hokidachi)
این سبک مناسب درختان خزان دار، گسترده و شاخه منشعب است. تنه اصلی درخت راست است و بالای درخت پرشاخه، گسترده و شکل توپ می‌باشد. در زمستان این بونسای جلوه ویژه‌ای را به نمایش می گذارد.
2- سبک عمود(Chokkan)
این یک سبک رایج در بونسای است. باید تنه اصلی تا انتها راست و از شاخه های جانبی قطورتر باشد. شاخه های جانبی باید در زاویه ای قرار بگیرند که به شاخه های پایینی نور برسد. دقت شود که شاخه جانبی کوتاهتر از تنه اصلی باشد.
۳– سبک اِس (Moyogi)
تنه ایستاده رشد می‌کند و فقط پیچ هایی به شکل حرف S در آن ایجاد شده است. کاهش تدریجی قطر تنه باید از پایین به بالا به وضوح قابل مشاهده باشد.
۴– سبک اریب (Shakan)
نمایش دهنده وزش باد در یک جهت غالب و یا زمانی که یک درخت در سایه رشد می کند و برای استفاده از نور تنه به سمت نور خورشید رشد کرده است. در حقیقت تنه درخت به یک جهت تکیه خواهد داشت. زاویه این جهت ۶۰-۸۰ درجه نسبت به سطح زمین متغیر است. بهتر است اولین شاخه جانبی به دلیل ایجاد یک تعادل بصری خلاف جهت تنه اصلی باشد.
۵– سبک آبشار (Kengai)
عوامل طبیعی باعث می شود این شکل از درختان در طبیعت بوجود بیایند؛ مثل درختی که روی صخره‌ای شیب دار به طرف پایین خم میشود و یا برف سنگین در زمستان باعث خم شدن آن شده است. ساخت بونسایی به این سبک به دلیل رشد مخالف گرایش طبیعی دشوار است و در گلدان های عمیق کاشته میشود. ابتدا رشد درخت باید کمی راست باشد و سپس به طرف پایین خم شود. شاخه های جانبی باید از محل خم شدن حالت داده شوند.
۶– سبک آبشار ملایم (Han-kengai)
درست مثل حالت آبی است که از صخره های یک رودخانه سرازیر می شود. تنه راست به یک اندازه خیلی کوچک در اوایل رشد باقی می‌ماند و سپس تنه خم میشود. برخلاف سبک آبشار کامل هرگز تنه درخت پایین تر از گلدان قرار نمی‌گیرد. معمولا تاج درخت بالای گلدان و شاخه های جانبی در زیر لبه گلدان قرار دارند.
۷– سبک قلم (Bunjingi)
در طبیعت این سبک در درخت مناطق جنگلی که در اثر رقابت بر سر نور بلندتر شده و فقط شاخه‌های انتهایی آن سبز مانده است یافت می شود . تنه اصلی به شکل کج به سمت بالا رشد می کند و فقط انتهای درخت دارای برگ و شاخه است. معمولا شاخه های بالایی را جین یا شاری می دهند. این بونسایی را معمولا در گلدان ها کم عمق و کوچک قرار می‌دهند.
۸– سبک بر باد رفته (Fukinagashi)
سبک خوبی برای درختانی است که در طبیعت شاخه ها و همچنین تنه در اثر باد به یک طرف رفته است. تنه در اوایل راست ولی در نهایت همراه با شاخه به یک طرف خم میشود.
۹– سبک دو تنه (sokan)
سبک دو تنه در طبیعت شایع است اما در هنر بونسای معمول نیست. در این نمونه دو تنه از یک سیستم ریشه‌ای رشد خواهد کرد. در واقع یک درخت است که به دو تنه منشعب میشود. یک تنه ضخیم و بلندتر است و تنه دیگر کوتاه تر و خمیده است.
۱۰– سبک چند تنه (Kabadachi)
این سبک یک درخت با سیستم ریشه ای واحد است که دارای سه یا بیشتر از سه تنه ضخیم است. تنه های مرکزی مستقیم و بلندتر و تنه های کناری دارای خم و کوتاهتر هستند.
۱۱– سبک جنگل (Yose -ue)
سبک جنگل بسیار شبیه سبک چند تنه است اما تفاوت آن ها در این است که در سبک جنگل از چند درخت به جای یک درخت استفاده شده است. درختان بزرگتر در وسط یک گلدان بزرگ و کم عمق و در کناره ها چند درخت کوچک کاشته می شود. به دلیل این که جلوه واقع بینانه‌تر از طبیعت جنگل داشته باشیم برای کاشت درختان از یک الگوی درهم پیروی می کنیم.
۱۲– سبک ریشه روی صخره (Seki-Joju)
ریشه های درختان در طبیعت برای رسیدن به مواد مغذی اغلب در سنگ ها و صخره ها ترک و سوراخ ایجاد می کنند. برای نشان دادن این طبیعت در این سبک ریشه بونسای به روی یک صخره درون یک گلدان نمایان است. در واقع ریشه اصلی دورن خاک گلدان است و قسمت ضخیم بالای ریشه بیرون از گلدان و بروی یک سنگ رشد کرده است.
۱۳– سبک ریشه درون صخره (Ishisuki)
در طبیعت درختانی هستند که از درون ترک و سوراخ صخره ها رشد می کنند. در این سبک ریشه های درخت در درون سنگ رشد می کند این به معنی این است که فضای زیادی برای توسعه ریشه و جذب مواد مغذی وجود ندارد. درخت باید برای زنده ماندن با طبیعت مبارزه کند و مواد غذایی و آب بدست بیاورد بنابراین آب و مواد غذایی برای این درختان مهم است و باید در دسترس آنها باشد. ریشه بونسای درون یک سنگ است و اغلب روی یک گلدان کم عمق که گاهی اوقات با آب یا شن ریزه پر شده قرار گرفته است.
۱۴– سبک قایق (Ikadabuki)
گاهی اوقات درخت ترک خورده و در سطح جنگل به شکل عمودی افتاده و شاخه هایی از تنه آن به سمت بالا رشد کرده است. در ابتدا سیستم ریشه‌ای قدیمی مواد مغذی را برای زنده ماندن شاخه ها تامین می‌کند و بعد از مدتی ریشه های جدید از تنه شروع به رشد می کند.
۱۵– سبک شاری (Sharimiki)
با گذشت زمان برخی از درختان در اثر بلایای طبیعی پوست قسمتی از تنه خود را از دست می دهند و خشک می شوند.این سبک نشان می دهد که فقط نیمی از تنه درخت زنده است اما در حقیقت با یک چاقو تیز فقط پوست تنه را بر می دارند و برای این که خشک جلوه کند آن را با سولفورباریم رنگ آمیزی می کنند.
چه گیاهانی برای پرورش انواع بن سای از همه بهتر هستند؟
بسیاری از درختان و گل ها وجود دارند که میتوان با آنها بونسای پروش داد.ما در این مطلب به چند مورد از بهترین گیاهان برای پرورش بونسای اشاره خواهیم کرد و آنها را توضیح خواهیم داد.
شمشاد
شمشاد (boxwood) نه تنها برای ساخت پرچین مناسب است، بلکه به درخت بن سای زیبایی نیز تبدیل میشود. این درخت قدرت سازگاری فوق‌العاده‌ای با شرایط زندگی در گلدان دارد؛ هر یک از گونه‌های این تیره به آسانی قابل نگهداری و مراقبت هستند، و در نهایت به بن سای بسیار زیبایی تبدیل میشوند. اگر قصد دارید اولین بونسای‌تان را پرورش دهید، شمشاد را امتحان کنید.
شرایط نگهداری
شمشاد یک گیاه خارج از خانه به شمار می‌رود. این درخت دارای مقاومت و قابلیت ارتجاعی خوبی است، و همچنین وضعیت آفتابی و سایه را به خوبی تحمل می‌کند. با وجود این، محیط طبیعی رشد و زندگی شمشاد زیر سایه‌ی درختان است؛ بنابراین، بهتر است این گیاه را در شرایط نیمه سایه نگه دارید. از آنجا که شمشاد دماهای بسیار سرد را تحمل نمی‌کند، در فصل زمستان باید از این گیاه به خوبی محافظت کنید.
انار
درخت انار یکی از زیباترین درختان میوه‌دار است؛ و همچنین، پرورش بن سای از این درخت بسیار آسان است. از آنجا که درخت انار دارای ریشه‌ی سطحی است، به خوبی با شرایط پرورش بونسای سازگاری دارد. این گیاه قدرتمند با تنه‌ی بسیار زیبا، گل‌های قرمز چشم‌نواز، و میوه‌های جذاب‌اش بسیار باشکوه است.
شرایط نگهداری
این گونه از انواع بونسای را باید در تمام طول سال در خارج از خانه و زیر نور آفتاب نگهداری کرد؛ به استثنای فصل زمستان که دمای هوا زیر ۵ درجه‌ی سانتی‌گراد می‌رود. در این شرایط، باید درخت انار را داخل خانه و در فضایی روشن نگهداری کنید.
افرای ژاپنی
درخت افرای ژاپنی با نام علمی Acer palmatum معمولا به خاطر برگهای خاجی شکل، رنگ زیبا، و انطباق پذیری‌اش با فرایند پرورش بن سای برای این کار انتخاب میشود. همچنین، گونه‌های مختلفی از این درخت وجود دارند، و با انتخاب افرای ژاپنی میتوان درخت بونسای را به سبک‌های مختلفی پرورش داد.
شرایط نگهداری
این گونه از انواع بن سای محیط آفتابی، روشن، و دارای جریان هوا را ترجیح می‌دهد، ولی در طول ساعات گرم نیمروز باید آن را در سایه قرار داد تا به برگ‌های‌اش آسیب نرسد. درخت افرای ژاپنی در برابر هوای سرد مقاوم است؛ حتی وقتی که به عنوان یک درخت بونسای در حال پرورش باشد. ولی در دماهای بسیار پایین (زیر منفی ۱۰ درجه سانتی‌گراد) باید از این درخت محافظت کرد.
ارس (سرو کوهی)
درخت ارس یکی از محبوب‌ترین درختان برای پرورش بن سای است. این تیره از درختان دارای بیش از ۵۰ گونه از درختچه‌های مخروطی همیشه سبز هستند که در میان آنها، ارس ژاپنی برای آدم‌های مبتدی که به تازگی پرورش درخت بونسای را شروع کرده‌اند، از همه محبوب‌تر است. تمام گونه‌های ارس یا سرو کوهی به سادگی قابل پرورش و مراقبت هستند، و میتوان بن سای بسیار جذابی از آنها پرورش داد.
شرایط نگهداری
درخت ارس نمی‌تواند داخل خانه زندگی کند. بهترین مکان برای نگهداری از آنها، جایی است که آفتاب‌گیر باشد و هنگام بعد از ظهر، در سایه قرار بگیرد. از درخت ارس در برابر سرمای زیر ۱۰ درجه در زمستان باید محافظت کنید.
نگهداریِ بونسای
نگهداریِ بونسای در برگیرنده آبیاری، خاک و کود و نوردهیِ مناسب و هرسِ درست و بهنگام می‌باشد.
ابزارها
برای نگهداریِ بونسای به ابزارهای بُرشی مانندِ کاردِ لبه تیز، تیغ و قیچیِ باغبانی نیاز است. همچنین به بیلچه، آب پاش و سوهان (برای شکل دهی و صاف کردنِ بخشهای چوبی شده و مُرده درخت) و بنومیل(برای ضدِ عفونی کردنِ بخشهای بریده شده و جلوگیری از بیماریهای قارچی) نیاز است.
آبیاری
بونسای نیز مانندِ هر گیاهِ دیگری به یک آبیاریِ کامل و منظم نیاز دارد. به دلیل این که خاستگاه این گیاهان از کشورهای آسیای جنوب شرقی می‌باشد، مانند: چین، تایلند و… آب و هوای مناسب برای گیاه بونسای، گرم و مرطوب می‌باشد. پس بهتر است که برگهای بونسای را ۱ یا ۲ بار در روز با افشانه خیس شوند. تا رطوبتِ آن تأمین شود. همچنین دمای اتاق هم برای بونسای مناسب است. نور مستقیمِ خورشید باعثِ سوختن درختچه بونسای میشود. نور غیر مستقیم یا نور پشت پرده با حداقل یک متر فاصله برای بونسای مناسب می‌باشد. البته برخی گونه‌ها هم وجود دارند که برای فضای بیرون هستند که منظور ما گونه‌های آپارتمانی می‌باشد.
آبیاری باید در تابستان بیشتر و در زمستان کمتر باشد. از آبیاری بیش از حد هم خودداری کنید، چراکه باعثِ فساد و خفگیِ ریشه میشود. بهترین زمانِ آبیاریِ بونسای بعد از غروب آفتابمی‌باشد. چون آب تا فردا صبح تبخیر نمی‌شود و همچنین نور باعث سوختنِ برگ‌ها نمی‌شود
خاک
خاکِ بونسای معمولاً کوکوپیت می‌باشد که رطوبت را در خود حفظ می‌کند، بنابراین لازم نیست هرروز به آن آب بدهید. هر زمانی که به خاک دست زدید و خشک بود به آن آب بدهید و نباید بگذارید زیاد خشک بماند. معمولاً یک روز در میان و بیش از سه روز نشود.
کود دهی
از آنجا که خاکِ کوکوپیت، یک خاکِ خنثی می‌باشد و عاری از مواد غذایی است، بعد از مدتی گیاه دچار کمبودِ موادِ غذایی میشود و برگهای آن شروع به ریزش می‌کند پس باید به بونسای کود داد تا مواد غذایی آن تأمین شود. کود بونسای موجود در بازار ایران، کریستالون و آهن می‌باشد که برای بامبو و برخی گل و گیاه‌ها نیز میتوان استفاده کرد؛ که باید یک قاشق چایخوری از آن را در یک لیتر آب حل کرد و هر ۱۵ روز یک بار از ان آب به گیاه بدهید. توجه داشته باشید که نباید هر دو کود را باهم بدهید. اگر از هر دو کود استفاده می‌کنید تقریباً یک هفته بین آنها فاصله بیندازید. باقیمانده آبی که با کود مخلوط شده را دور نریزید و در دفعات بعد استفاده کنید.
هرس
کوتاه کردنِ یک درخت و کاشتِ آن در گلدانی کوچک، نیازمندِ هرس و نگهداریِ خاص است که با هرسِ دیگر درختانِ موجود در باغ متفاوت است.
هرسِ برگ
بونسای باید دارایِ سطحِ برگیِ کمی باشد. زیرا سطحِ برگیِ زیاد، رشد را بیشتر می‌کند و در تکنیکهای بونسای تلاش بر اینست که شتابِ رشد کم شده و هدفمند شود. بهمین منظور باید برگهای اضافه، همواره هرس شده و از گیاه جدا شوند. هرسِ برگ باید با توجه به شکلِ نهاییِ بونسای انجام بپذیرد. ضمناً نباید در یک وعده از هرس، مقدارِ زیادی برگ را بیکباره قطع نمود، چراکه باعثِ ایجاد شوک به گیاه میشود.
هرسِ ریشه
هرسِ ریشه، یکبار در سال و بوسیله افرادِ متخصص باید انجام گیرد. با هرسِ ریشه، رشد کم میشود. بهمین دلیل، باید توجه داشت که مقدارِ مناسبی از ریشه قطع شود تا گیاه دچارِ شوک نشده و آسیبِ جبران ناپذیر نبیند. ضدِ عفونیِ بخشهای قطع شده با بنومیل نیز در پایانِ کار ضروری است.
هرسِ فُرم دهی
این گونه هرس معمولاً بر روی شاخه‌ها و با بُرش و سیم پیچ کردنِ بخش‌هایی از شاخه و با توجه به شکلِ نهایی که درخت باید بخود بگیرد، انجام میشود.
گرد آورنده: نیما پرویزی مریدانی