خانواده، جایی است که بیشتر عمر ما در آنجا سپری می‌شود و میزان خوشبختی و رضایت ما از زندگی، به مقدار زیادی به شرایط خانواده و کیفیت روابط شکل یافته در آن وابسته است. امروزه، سبک زندگی شهرنشینی و امروزی، مشغله‌های زیاد و فرصت‌های کم و بها دادن بیشتر به مادیات و ظواهر زندگی، رُکن خانواده را با چالش‌های زیادی مواجه ساخته است. انسان به طور طبیعی به شادی، راحتی و لذت گرایش دارد و اگر خانواده، توان و استعداد تأمین این نیاز را برای او نداشته باشد، ممکن است که آن را در جاهای دیگری بجوید که ممکن است به تضعیف یا فروپاشی خانواده و روابط خانوادگی منجر شود و یا فرزندان خانواده را به مسیرهای نادرست رهنمون شود. در واقع، حفظ نشاط و تقویت شادی و صمیمیت در خانواده نیاز به دانش و مهارت دارد و این مهارت ها، آموختنی است. در ذیل به برخی از آنها اشاره می کنیم:
همفکری کنید
به عنوان والدین بکوشید که همیشه نظر اعضای خانواده را در زمینه‌های مختلف جویا شوید. نظرخواهی از کودکان، نوجوانان و جوانان، اعتماد به نفس آنها را افزایش می دهد. هنگام تصمیم گیری در مورد موضوعات خانوادگی، نظر تک تکِ افراد خانواده را بپرسید. البته منظور این نیست که حتماً بر طبق نظر آنها عمل کنید. تصمیم نهایی را خودتان، به عنوان والدین، بگیرید، اما سعی کنید نظر آنها را هم به دقت بشنوید و دلایل شان را بررسی کنید. ممکن است نظر ایشان مفیدتر باشد، بنابراین در تصمیم گیری خود از آن استفاده کنید. در واقع، مشورت شما با اعضای خانواده، نشان می‌دهد که نظرشان قابل احترام است. بدین ترتیب، حس احترام و عزت نفس را در ایشان تقویت می‌کنید. گاهی بعضی تصمیم گیری‌های ساده را به عهده‌ی فرزندان خود بگذارید. مثلاً تصمیم در مورد اینکه در کجا غذا بخورید را به آنها واگذار کنید، اما باز هم دلیل شان را بررسی کنید. کم کم تصمیم گیری های جدی تر را به فرزندان واگذار کنید و از آنها در باره دلایل تصمیم نهایی پرسش داشته باشید.
این نوع مشارکت در اظهارِنظر و تصمیم گیری، توانایی افراد در برقراری ارتباط دوستانه، صحبت کردن آرام، استدلال کردن و تصمیم گیری عاقلانه را، به ویژه در کودکان، بسیار تقویت می‌کند. از طرف دیگر، نظرخواهی از بچه‌ها باعث می‌شود که آنها را بیشتر بشناسیم و صمیمیت خود را با آنها افزایش دهیم. از طرف دیگر، از آنجا که همه چیز را همگان دانند، این همفکری، باعث یادگیری بیشتر خودمان می‌شود. نظر بچه‌ها، نوجوانان و جوانان در برخی موارد بسیار خلاقانه، پیشرو و خردمندانه است. اگر فضای راحت و بدون پیش داوری را برای اظهار‌نظر آنها فراهم کنیم، نظرهای ایشان می‌تواند زندگی خانوادگی را غنی‌تر و متفاوت تر کند و شور و حال تازه‌ای به آن ببخشد.
برای سرگرمی های خانوادگ، برنامه ریزی کنید
بازی و تفریح خانوادگی یکی از اساسی ترین عوامل تقویت شادی و صمیمیت در خانواده است. فقط کودکان نیستند که به بازی نیاز دارند. درون هر کدام از ما کودک پنهانی وجود دارد که نیاز به تفریح، بازیگوشی و شیطنت دارد. بنابراین، گاهی باید با همسر و فرزندان خود به بازی بپردازیم. هنگام بازی تفاوت‌ها فراموش می‌شود و معمولاً زخم‌های عاطفی و احساسی بهبود می‌یابد. در بازی، به کودک درون خود فرصت تفریح و لذت می‌دهیم. حتی بازی‌های فکری و به ظاهر جدی نیز این کارکرد را دارند. نیچه فیلسوف شهیر آلمانی می‌گوید: «خودِ واقعیِ انسان، فقط به هنگام بازی کردن نمایان می‌شود.» بازی فرصتی است تا تمام نقش‌ها و نقاب‌های تحمیلی را کنار بزنیم و خودِ خودمان باشیم، همانگونه که واقعاً هستیم.
در زندگی امروزی، نداشتنِ وقت و گرفتار بودن فقط بهانه‌ای است که فرصت این نوع مشارکت و لذت‌های خانوادگی را از خود و افراد خانواده دریغ کنیم. اما با برنامه ریزی می‌توان حداقل یک ساعت در هفته، مثلاً تعطیلات آخر هفته را به بازیِ خانوادگی اختصاص داد. بزرگترها معمولاً بهانه‌های خوبی برای بازی‌نکردن دارند. اما آنها باید بر بهانه‌ها و منیّت خود غلبه کنند و با بچه‌ها و جوانان بازی کنند. باید یاد بگیریم که گاهی دوباره کودک شویم، همانند یک کودک عمل کنیم تا به خود و عزیزان‌مان، زمانی برای شادی، لذت، رهایی و آسودگی‌خاطر هدیه کنیم.
باهم غذا بخورید
از ویژگی خانواده های سنتی، گرد آمدن افراد خانواده در وعده های غذایی بود.. باهم غذا خوردن اهمیت، معنا و کارکرد زیادی دارد. مهمترین بخش آن، این است که اعضای خانواده همدیگر را می‌بینند و باهم حرف می‌زنند و از احوال هم باخبر می‌شوند. زندگی مدرن و صنعتی امروزی، شاید اجازه ندهد که در همه وعده‌های غذایی در کنار هم باشید، اما سعی کنید که حداقل یک وعده در روز را باهم غذا بخورید. هنگام صرف غذا، تلویزیون و موبایل‌ها را خاموش کنید. در غر این صورت، هیچگاه بچه‌ها را سر سفره پیدا نخواهید کرد. زمان وعده‌های غذایی، فرصتی ارزشمند به شما می دهد که در محیطی آرام و صمیمی با همدیگر گپ و گفت داشته باشید. این فرصت را همواره برای خود و خانواده تکرار کنید.
فرصت ها برای شاد بودن را شکار کنید
خوب است که از هر فرصتی برای شاد بودن استفاده کنیم. می‌توان به بهانه‌های مختلف جشن و گردهمایی خانوادگی مختصری برپا کرد. بهتر است این اندیشه را به فرزندان خود منتقل کنید که به بهانه های کوچک می توانند شاد باشند. سعی کنید شادی در ذهن آنها با داشتن امکانات خاص پیوند نخورد؛ در غیرِ اینصورت، آنها همیشه برای شاد بودن، دنبال دلایل بیرونی می گردند؛ مثلا اگر فلان امکانات را داشتم، خوشبخت تر بودم.
وابستگی به دلایل بیرونی برای شادی و خوشبختی، یکی از دلایل اصلی غمگینی و افسردگی بسیاری از آدم‌ها است. پس سعی کنید که خنده و شادی را به عادتی همیشگی تبدیل کنید و هیچ فرصتی را برای شاد بودن در کنار همدیگر از دست ندهید.
با خندیدن به کارهای خودتان، شوخ طبعی را تقویت کنید
شوخ طبعی و آسانگیری، یکی از راه‌های ایجاد نشاط و خنده در خانواده است. شوخ طبعی، تأثیری متعادل کننده در شخصیت دارد و حس صمیمیت و دوستی را به افراد خانواده منتقل می‌کند. شاید یکی از راه های داشتن نشاط، این است که به اشتباهاتمان و به ماجراهای خنده داری که برای ما پیش آمده است، بخندیم. به عنوان پدر یا مادر روی شوخ طبعی و روحیه طنزپردازی خود کار کنید و ببینید که از چه راهی می‌توانید باعث خنده و شادی افراد خانواده شوید. خنده، یکی از بزرگترین تفریحات انسانی است.
برخی افراد در گفتن نکات خنده دار، استعداد بالایی دارند؛ از آنها الگو بگیرید. اگر گاهی بتوانید به خودتان بخندید، دیگران را هم تشویق می‌کنید که به شما بخندند. بدین ترتیب، باعث شادی آنها می‌شوید و صمیمیت بیشتری بین افراد خانواده ایجاد می‌شود.
نکات مثبت روحیات خانواده را پر رنگ کنید
خانواده با حضور تک تک اعضا و تعامل آنها در یک خانه معنا می یابد. فرد فردِ اعضای خانواده، خصوصیات منحصر به فردی دارند. همیشه تفاوت روحیات و خلق و خوها را در نظر داشته باشید و روی نقاط مثبت شخصیت افراد خانواده تمرکز کنید. تمرکز و توجه به رفتارهای مطلوب افراد و تایید و تشویق این موارد، بهترین روش برای افزایش و تقویت رفتارهای مطلوب و کاهش و تضعیف رفتارهای نامطلوب است. بویژه در مورد کودکان، استفاده از توجه و تشویق رفتارهای مطلوب، حتی به کاهش ناهنجاری کمک می کند و تأثیر تربیتیِ بسیار بالایی دارد و حتی ذهنیت مثبت ما را نسبت به آنها تقویت می کند.
همواره در کنار خانواده باشید
گاهی پیش می آید که یکی از اعضای خانواده در شرایط خاصی به شما نیاز ویژه داشته باشد. در این مواقع، در کنارش باشید؛ زیرا امکان دارد که دیگر فرصت جبران پیش نیاید. مثلاً اگر به جشن موفقیت تحصیلی فرزندتان دعوت شده‌اید، حتماً در آن شرکت کنید. این شاید از نظر شما اتفاق مهمی نباشد، اما ممکن است از دید کودک شما مهم باشد و شاید عدم حضور شما لطمه‌ی عاطفی شدیدی به او وارد کند. بنابراین حضور در موقعیت های خاص اعضای خانواده را باید به شکل یک فرهنگ خانوادگی درآورد تا همه آن را در اولویت برنامه‌های خود قرار دهند و تمام سعی خود را برای حضور و مشارکت به انجام رسانند.
به یاد داشته باشید که در زندگی، انجام ندادن کارهای خوب و از دست دادن فرصت‌های ارزشمند، همواره تأسف بار است. پس تا جایی که می‌توانید همیشه در چنین مواقعی در کنار عزیزان خود حضور داشته باشید و مشارکت در هیچیک از رویدادهای مهم خانوادگی را از دست ندهید و قدر اینگونه مناسبت ها را بدانید. این رفتار شما بازخورد مناسب خواهد داشت و هنگام مقتضی شما نیز از حمایت آنها برخوردار خواهید شد.
از جمله "دوستت دارم" بسیار استفاده کنید
ابراز علاقه کلامی همواره قدرتمند ترین روش نشان دادن علاقه است. جمله "دوستت دارم" ، تأثیرگذارترین جمله‌ای است که یک نفر می‌تواند به طرف مقابل خود بگوید. اما معمولاً پس از گذشت مدتی از زندگیِ مشترک، این جمله، کمتر در میان همسران شنیده می‌شود. می توان دوست داشتن را به شیوه‌های متفاوتی ابراز کرد، اما همیشه نوع کلامی آن تاثیر غیر قابل مقاومت دارد. البته، باید این جمله را با تمام وجود ابراز کنید. تصنع و نقش بازی کردن فهمیده می شود. بنابراین اگر به هر دلیلی، احساس علاقه‌ی واقعی به همسر یا فرزند خود ندارید، به طوری که نمی‌توانید به شکل صادقانه و از صمیم قلب این جمله را به آنها بگویید، باید آن را واکاوی کنید و در صورت لزوم از یک مشاور خانواده مشورت بگیرید.
ابراز کلامی عشق و محبت، نقش بسیار زیادی در تقویت روابط خانوادگی دارد. با این حال، بسیاری از افراد، اهمیتی به آن نمی‌دهند. برخی مردها بخصوص در سنین بالاتر، ابراز علاقه کلامی را کسرِ شأن خود می‌دانند. این افراد متوجه نیستند که تکرار این جمله در تقویت روابط، صمیمیت و استحکام خانواده بسیار موثر است.
احساسات خود را به شیوه‌های مختلف نشان دهید
گرچه ابراز کلامی محبت بیشترین تاثیر را دارد، ولی افراد باهم متفاوت هستند؛ گاهی نگاه مهرآمیز، گاهی لمس کردن و گاهی پیشقدم شدن برای انجام کاری، می تواند همبستگی خانواده را بیشتر کند.
برای ابراز احساسات در خانواده حد و مرزی قائل نشوید. خانواده باید امن ترین جایی باشد که اعضای آن بتوانند مکنونات قلبی خود را بدون خود سانسوری و سرکوب، نشان دهند. افراد باید مطمئن باشند که به دلیل ابراز احساسات خود، مورد قضاوت، تهدید، تنبیه یا سوءاستفاده قرار نخواهند گرفت. برخی از افراد تصور می کنند که در صورت ابراز احساسات، طرف مقابل لوس و پرتوقع می کنند؛ در حالیکه با رعایت سایر اصول رفتاری، چنین نخواهد شد و اعضای خانواده بابت ابراز احساس صادقانه و پر محبت، قدردان شما خواهند بود.
گاهی هیجان و شگفتی ایجاد کنید
هرازچند گاهی، با کارهای خوشایندِ غیرمنتظره، موجبِ ایجاد هیجان و شگفتی در خانواده‌ی خود شوید. زندگی یکنواخت موجب خمودگی می شود؛ بنابراین، موقعیت‌هایی ایجاد کنید تا اعضای خانواده‌ی خود را شگفت‌زده بکنید. با بالا رفتن سن، لذت هدیه دادن و دیدن شادی عزیزان، به مراتب بیشتر از لذتی است که از منتظر ماندن و دریافت کردن نصیب مان می‌شود. بنابراین وقتی که در موقعیتی غیرمنتظره و شگفت‌آور هدیه‌ای می دهیم، هیجان و لذت فوق‌العاده‌ای برای اعضای خانواده خواهد داشت. این ظرافت ها، خانواده را به شدت باهم صمیمی و نزدیک نگاه می‌دارد.
به هم سربزنید
زندگی مدرن، متاسفانه مشغل را زیاد و فاصله ها را بیشتر کرده است. گرفتاری‌های شخصی روزافزون و فرصت‌های کمترِ برای با هم بودن، اعضای خانواده‌ها را روز به روز از همدیگر دورتر می‌کند. ممکن است که اعضای خانواده به دلایل مختلف از هم دور باشند. در چنین شرایطی، به شیوه‌های مختلف مانند زنگ زدن، پیام فرستادن و دیدار با برنامه تماس و ارتباط خود را با آنها حفظ کنید. دوری فیزیکی نباید، موجب دوری عاطفی شود. گاهی نیز در موارد خاص، با ارسال یک دسته گل، نشان دهید که به یادشان هستید.
خانواده‌ی خود را تحسین کنید
وظیفه والدین این است که ماهیگیری را به فرزندان بیاموزند و سپس در کناری تماشاگر و مشوق موفقیت های آنان باشند. در موفقیت ها با همه وجود آنها را تایید و تحسین کنند و در شکست ها ضمن تقدیر از تلاش فرزندان، با رعایت حدود حمایتشان کنند.
هر قدر که سطح توقع کمتری از فرزندان خویش درباره‌ی همسویی آنها با خواسته‌های خودمان داشته باشیم و آنان را در جهت علایق و استعداد‌های خودشان تشویق کنیم، نتایج بهتری حاصل خواهد شد. با انتظار بیش از حد از فرزندان، فشار و استرس زیادی را به آنان تحمیل می کنیم. گاهی والدین بیش از اندازه به فرزندان خود وابسته هستند و به نوعی با آنها هم هویت می‌شوند. این نوع وابستگی برای هر دو طرف مخرب است.
همیشه به خاطر داشته باشید که فرزندان انسان‌های مستقل و متفاوتی هستند و وظیفه‌ی شما صرفاً «محبت، حمایت و رهاکردن» است. این رابطه تشویق و تحسین و عدم ورود به حدود یکدیگر در مورد همسران نیز صادق است.
هدف زندگی را مشخص کنید
توجه داشته باشیم که اهداف صرفا مادی و تلاش شبانه روزی برای رسیدن به آن، در بلند مدت آسیب جدی به روابط خانوادگی وارد می کند. عدم حضور بلند مدت در جمع خانواده به بهانه مشغله زیاد، به لحاظ عاطفی هم فاصله می اندازد و محبت و دلبستگی را کاهش می دهد.
بنابراین همواره برنامه‌ریزی کنید و زمان کیفی (زمان همراه با حضور مفید و مؤثر) را در کنار کسانی باشید که دوستشان دارید و از آنان مراقبت می‌کنید. این زمان کیفی باید نسبت به هر کار دیگری در الویت قرار بگیرد. اجازه دهید خانواده‌تان بداند که این زمان فوق‌العاده گرانبها است و اگرچه به دنبال موفقیت مالی، ارتقاء شغلی و یا هر دستاوردی هستید اما هدف از تمام تلاش‌ها سود رساندن به خانواده است نه رسیدن به هدفی دوردست در آینده‌ای محتمل.کانون خانواده اگر گرم باشد والدین بیش از فرزندان ازآن حظ و بهره خواهند برد.
*خانواده پتروشیمی آرزو می کند کانون خانواده شما هرچه گرمتر باشد.
نویسنده: نگار فرهادی پور- کارشناس ارشد روانشناسی