طب کلاسیک، علت بروز نفخ را در عملکرد آنزیم ها می داند و معتقد است که بدن برای هضم غذا، تقریبا ۲۲ نوع آنزیم گوارشی توسط غدد بزاقی، معده و روده کوچک ترشح می کند. ایـن آنـزیـم ها بـه عمل گوارش کمک می کنند و هر یک روی هضم غذاهای خاصی تاثیر می گذارند. با بالا رفتن سن، تولید این آنزیم ها در بدن کاهش می یابد تا جایی که مقدارشان برای هضم کامل غذا، کافـی نمی باشد در نتیجه، سوءهاضمه بروز می‌کند. البته نفخ معده، علت های دیگری هم دارد.
علت نفخ معده از دیدگاه طب سنتی
علت اصلی نفخ از دیدگاه طب سنتی، سرد شدن طبیعت معده است. معده، عضوی با طبیعت گرم است و برای این که بتواند غذا را هضم کند، نیاز به حفظ این طبیعت دارد. هر عاملی که باعث شود طبیعت معده سرد شود، باعث سوءهاضمه و نفخ می شود. اطبای سنتی، این حالت را به سوختن هیزم تر تشبیه کرده، می‌گویند همان طور که اگر بر روی آتش آب بریزیم خوب نسوخته و تولید دود می کند، سرد شدن طبع معده هم باعث تولید گاز اضافه (نفخ) می شود.
چه کسانی نفخ معده بیشتری دارند
اگرچه به دلایل تغذیه نامناسب و برهم خوردن نظم خوردن، این مشکل، تقریبا همگانی است، ولی افراد مسن، بیش از جوانان دچار نفخ می شوند. طب سنتی، سوهاضمه در افراد پیر را به سردی مزاج آنان نسبت داده، می گوید که از آن جا که با بالا رفتن سن، مزاج افراد رو به سردی می‌گراید، نفخ معده را در آنها بیشتر مشاهده می شود.
عوامل بروز نفخ معده
سردی معده یا ضعف حرارت غریزی آن
در این حالت، فرد هر غذایی را می‌خورد، به نفخ دچار می‌شود. چون معده، گرمای معتدل مورد نیاز برای هضم را ندارد. در واقع، وقتی که حرارت ضعیف باشد، نمی تواند رطوبت ها را به صورت کامل گوارش کند و درنتیجه، بخارها تحلیل نمی روند؛ پس بخارهای حاصله در معده و شکم مانده، تبدیل به نفخ می‌شود.)
تجمع اخلاط
تجمع اخلاطی مثل بلغم، سودا یا صفرای مخلوط با بلغم در دهانه معده. وقتی حرارت بر این اخلاط اثر می کند، آنها را به نفخ تبدیل می کند.
نوع غذا و خاصیت ذاتی آن
نوع غذا و شیوه و ترتیب غذا خوردن بسیار مهم است. بعضی غذاها مانند حبوبات ذاتا نفاخ هستند و باید با مصلح، خورده شوند. در واقع، غذا خود به دو گونه موجب نفخ می شود؛ یا خاصیت غذا سبب این مشکل می شود و یا نحوه تغذیه.
الف: وقتی خاصیت ذاتی غذا عامل نفخ است:
• نفاخ باشد (مثل عدس، لوبیا، باقلا، نخود و سایر حبوبات)؛
• رطوبت بسیاری داشته باشد (مانند بسیاری از میوه ها و سبزی های تازه، ماست و لبنیات)؛
• و یا بدبو یا بدرنگ باشد که طبیعت به هضم آن نپردازد.
ب: نحوه تغذیه
• پرخوری کردن ویا خوردن غذاهای ناسازگار باهم؛
• غذای جدید را قبل از هضم شدن غذای قبلی مصرف کردن؛
• نوشیدن آب و مایعات بویژه نوشیدنی های گازدار همراه با غذا؛
• با عجله خوردن و خوب نجویدن غذا؛
• انجام حرکات سنگین و شدید بعد از خوردن غذا؛
• حرف زدن هنگام غذا خوردن و نداشتن تمرکز روی غذا خوردن. (مثلاً غذا خوردن جلوی تلویزیون یا رایانه)
تخمیر، نوشابه‌های گازدار، هوای بلعیده شده هنگام غذا خوردن( که با حرف زدن میان خوردن غذا اتفاق می افتد)، یبوست و حتی استرس و ناراحتی‌های روزانه می‌تواند سبب نفخ و دردناک شدن شکم شود.
اگر نفخ فقط به دلیل نوع و شیوه غذا خوردن باشد در اکثر موارد با اصلاح تغذیه و رفتار تغذیه ای برطرف می شود.
در مورد نفخ هایی که مربوط به ضعف معده یا تجمع مواد نا به جا هستند، تنها با پرسش از بیمار و معاینه می توان به تشخیص بیماری و درمان مناسب رسید.
دادن اطلاعات در مورد زمان نفخ، دوام نفخ، علایم همراه با نفخ و عوامل کاهنده یا افزاینده نفخ برای پزشک بسیار مهم است و او را در تشخیص و درمان کمک می کند.
اصلاح تغذیه
داروی گیاهی و داروی شیمیایی، زمانی موثر خواهد بود که اصلاح تغذیه بخصوص در نحوه آب خوردن انجام شود، در غیراین صورت، تاثیر لازم را نخواهد داشت یا اثر آن، مقطعی و زودگذر خواهد بود.
آب با حجم کم و به آرامی و جرعه جرعه نوشیده شود و آب یخ نباشد و حتی برای افرادی که معده ضعیف دارند، بهتر است خنک هم نباشد خصوصاً وقتی معده به مدت طولانی خالی باشد. توجه داشته باشید که آب یخ، عطش را بیشتر می کند. همچنین از مصرف آب، چای، دوغ و هر نوع نوشیدنی دیگر تا یک ساعت بعد از غذا بپرهیزید و اگر غذا، دیرهضم است، این زمان را بیشتر کنید.
تمام این مراقبت ها برای این است که آب مورد نیاز از کوره معده عبور و به بدن برسد، ولی حرارت این کوره را خاموش نکند.
امروزه تغذیه نامناسب و استفاده از فست فودها سبب بروز مشکلات گوارشی بسیاری در جامعه شده است. طب سنتی با در نظر گرفتن ویژگی های مزاجی، مشکلات گوارشی را با استفاده از گیاهان دارویی بی ضرر و دارای مکانیسمی ساده درمان می نمایند، اما باید توجه داشت که تنها مصرف دارو کافی نیست و باید پیش نیازهای درمانی نیز رعایت شود.
توصیه های ضد نفخ
کسانی که از نفخ معده رنج می برند می توانند با رعایت توصیه های زیر، احتمال بروز این مشکل گوارشی را به حداقل برسانند.
از دمنوش‌ها و عرقیات ضدنفخ غافل نشوید
برخی از عرقیات و سبزی ها ضد نفخ و بادشکن هستند. اگر پس از خوردن هر وعده غذایی احساس می‌کنید نفخ کرده‌اید و باد زیادی در شکم، معده یا روده‌هایتان می‌پیچد، می‌توانید از مصرف دمنوش‌ها یا عرقیات گیاهی که خاصیت ضدنفخ دارند و به اصطلاح عامه، بادشکن هستند، استفاده کنید. دمنوش‌های زیره و نعناع، موثرترین دمنوش‌های بادشکن هستند. مصرف عرق نعناع و عرق بادرنجبویه و دمنوش زنیان هم برای درمان نفخ بسیار مفید و موثر است.
ریحان و نعناع
اگر به مصرف سبزی خوردن علاقه دارید، سبزی‌های بادشکن و ضدنفخ مانند ریحان یا نعناع را در سبزی خوردن خود جای دهید. در صورت ضعف گوارش با خوردن تربچه یا حتی تره و شاهی، دچار نفخ و گاهی دل‌پیچه می‌شوید.
باآویشن مانوس باشید
آویشن، یکی از بهترین و پرخاصیت‌ترین سبزی‌های دنیا است که نوشیدن دمنوش آن در فصل سرد سال، علاوه بر از بین بردن نفخ، باعث آرامش اعصاب و بهبود گلودرد ناشی از سرماخوردگی می‌شود. این گیاه، خلط آور است و به همین دلیل، مصرف آن به افراد سرماخورده توصیه می‌شود. گیاهخواران می‌توانند مقداری پودر آویشن را برای از بین بردن نفخ سبزی‌هایی مانند نخودفرنگی یا کاهو به سس سالادشان اضافه کنند.
زردچوبه هم ضد نفخ است
زردچوبه، یکی از پرخاصیت‌ترین ادویه‌ها است که هم از کبد سم‌زدایی می کند وهم نفخ مواد اولیه موجود در غذاها را تا حد زیادی کاهش می‌دهد. بهتر است برای بهره بردن هرچه بیشتر از خاصیت‌های زردچوبه، این ادویه را حدود ۱۵ دقیقه مانده به پایان زمان پخت به غذا اضافه کنید.
پوست حبوبات را جدا کنید
حبوبات، بطور ذاتی یکی از نفاخ‌ترین خوراکی‌ها هستند، بنابراین قبل از مصرف، باید آنها را حدود ۲۴ ساعت و حتی بیشتر، با آب ولرم خیس کنید. حتی بهتر است هر ۱۲ ساعت یک بار، آب ظرف حاوی حبوبات را دور بریزید. برای بهتر از بین بردن نفخ حبوبات خیس‌خورده می‌توانید پیش از پختن، آنها را در دستمالی نخی و نازک به آرامی ماساژ دهید تا پوستشان جدا شود.
مخلوط کدو سبز و ماست را امتحان کنید
خیلی از افراد به دلیل احساس نفخ و دل‌پیچه پس از خوردن ماست، ترجیح می‌دهند دور مصرف این محصول لبنی پرخاصیت را خط بکشند در صورتی که اگر یک کدو سبز متوسط رنده شده را با چند برگ نعناع تازه و خردشده به ماست اضافه کنند، این مشکل تا حد زیادی حل خواهد شد. به جای نعناع می‌توان از پونه هم استفاده کرد.
بعد از غذا، مصرف میوه کاملا ممنوع
بعضی‌ها به‌عنوان دسر، میوه می‌خورند که کار اشتباهی است. بهتر است میوه ها یک ساعت قبل از غذا خورده شوند. خرمالو، تنها میوه ای است که خوردن آن پس از عذا توصیه می شود. ضمنا میوه ها بهتر است مخلوط خورده نشوند. و میان خوردن انواع میوه ها نیم ساعت فاصله باشد.
گوشت‌های کم‌چرب بخورید
مصرف مواد غذایی مختلفی که ترکیبی از پروتئین و چربی هستند، می‌تواند باعث ایجاد نفخ شود. به افرادی که زیاد نفخ می‌کنند، توصیه می‌شود گوشت قرمز بدون چربی، سینه مرغ، ماهی، تخم‌مرغ، کره بادام زمینی، گوشت بوقلمون و پنیر کم‌چرب مصرف کنند.
زنجبیل در برنامه غذایی
اگر زیاد نفخ می‌کنید زنجبیل را رنده کرده، با کمی نمک و مقداری آب لیموترش مخلوط کنید. این معجون را داخل یخچال بگذارید و پس از هر وعده غذایی، حدود ۱ تا ۲ قاشق غذاخوری از آن را میل کنید. معجون زنجبیل طعم خوبی ندارد، اما در درمان نفخ، معجزه می‌کند.
گرد آورنده:سعیئه نجیب مقدم – کارشناس ارشد تغذیه و رژیم درمانی